Yaz Saati Uygulamaları ve Türkiye'deki Durum
Mustafa Hamdullah ERGİN
Yaz Saati Nedir? Ne zamandan beri Uygulanıyor?
Bir harita çalışmasına başlarken doğum saatinin doğru olmasının önemini hepimiz biliriz, bu yüzden de haritanın ilgili olduğu yılda yaz saati uygulanıp uygulanmadığını bulmak gereği öne çıkar ama İnternete girdiğiniz zaman yaz saatleri konusunda birbirinden farklı listelerle karşılaşırız. Bunun sebebi Türkiye’de yaz saati konusunda hem uygulamada hem de arşiv açısından tam bir karışıklığın olmasıdır. Ulaşabildiğiniz kaynaklarda da ya başlangıç saati verilmemiştir ya da günü veya saati yanlıştır. Hatta bu kaynak yaz saatine ilişkin Bakanlar Kurulu kararlarının yayınlandığı Resmi Gazete –yani en garantili olması gereken kaynak- bile olsa, bir bakarsınız ilgili karar bir süre sonra iptal edilmiş ve yerine örneğin -1978 ve 1984 yıllarında olduğu gibi- bir boylam değişikliği yapılarak bir başka uygulama geçivermiştir. Hatta bilgi edinme kapsamında Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’ndan gönderilen listede bile sıkıntı olduğunu İnternet'te de mevcut verilere bakarak görebiliriz. Örneğin 1973 yılı yaz saati uygulaması Bakanlık listesine göre 22 Nisan’da başlamıştır ama Resmi Gazete’de yayınlanan Bakanlar Kurulu Kararı’na göre başlangıç tarihi 3 Haziran 1973’tür ve kesin veri budur; çünkü esas olan Resmi Gazete’dekidir.
Resmi Gazete ve Bakanlar Kurulu Kararı
Bu yüzden yaklaşık iki yıla yayılan bu çalışmayı Resmi Gazete’ye, -Kanunları, Bakanlar Kurulu Kararlarını, tüzükleri ve yönetmelikleri içeren ve Düstur ve Sicilli Kavanini adı verilen resmi mevzuat kitaplarına ve yayınlanmış gazete haberlerine dayanarak netleştirme yapmağa gayret gösterdik. 1940'tan 2bin yılına kadar sanıyor ve umuyoruz en doğru bir liste oluşturduk. 2bin yılından bugüne kadar olan doğrulamalar zaten yapılmıştı.
Saat Dilimleri
Özetle tanıtmak istersek yaz saati zaman ve enerji tasarrufu amacıyla bir coğrafi bölgede gün ışığından daha çok yararlanmak üzere saatin belirli bir ölçüde değiştirilmesi uygulamasıdır. Normal olarak saatlerin hesaplanmasında Londra’daki Greenwich(Griniç)Rasathane’si üzerinden geçen meridyen(Boylam) sıfır noktası olarak kabul edilir. Buna göre Londra’dan doğuya doğru ileri gidilmiş olur ve saat dilimleri GMT+1, GMT+2 şeklinde belirlenirken, Batı'ya doğru gidildiğinde ise gerilenmiş olur ve saat dilimleri de GMT-1, GMT-2 olarak ilerler. Mesela; oraya göre daha doğuda olan Türkiye GMT+2 saat dilimindedir, yani oradaki saat 10.00 olduğunda buradaki saatler 12.00’yi gösterir.
Griniç'e Göre Baz Alınır
Bazı ülkeler gün ışığından daha çok yararlanarak enerji ve insan sağlığı açısından verim sağlamak amacıyla yaz saati ya da ileri saat olarak adlandırdıkları uygulamalarla geçici meridyen değişiklikleri yaparlar. Türkiye’de yaz saati uygulamaları konusunda Günün Yirmi Dört Saate Taksimine Dair 697 Sayılı ve 02.01.1926 Tarihli Kanun’a göre “Greenwich’e göre otuzuncu derecede bulunan Boylam Dairesi bütün Türkiye Cumhuriyeti saatleri için esas alınır. Ayrıca başlangıç ve bitiş tarihleri belirtilmek ve bir saati aşmamak şartıyla yaz saati uygulamaya Bakanlar Kurulu yetkilidir.”. Uygulama bir kararname ile Resmi Gazete’ de ilan edilerek yürürlüğe konur. Bazı yıllarda boylam değişiklikleri yapılsa da bugün referans olarak 30 derece boylamı alınmıştır (Yani GMT+2 saat dilimi). Ancak, yaz saati uygulanırken Doğu Beyazıt üzerinden geçen 45 derecelik boylama (yani GMT+3 saat dilimine) geçilir ve böylece saatler 1 saat ileri alınmış olur.
Tarihçesi Çok Eskiye dayanır
Tarihçesine göre esnek saat fikri antik Roma’ya kadar dayanır. Antik Roma'da su saatleriyle yaz ve kış gündönümleri(ekinoks)nde farklı zaman ölçekleri uygulanarak, mevsime göre ayarlamalar yapılır ve böylece yaz aylarında saatlerin daha uzun olmaları sağlanırdı. Bir günlük zaman dilimini tüm günün uzunluğunu değiştirmeyecek şekilde on iki eşit parçaya bölmüşlerdi ama günün gündüz bölümünde Güneş'in doğuşundan itibaren üçüncü saati kışın 44 dakika, yazın da 75 dakika olarak alırlardı. Eşit olmayan uzunluktaki saatlerin kullanımı kimi yerlerde halen geleneksel olarak devam etse de, daha sonraları eşit uzunluklu standart saatlerin kullanımı yavaş yavaş eski sistemin yerini almaya başladı ve bu yeni sistemde günlük zaman mevsimlere göre değişiklik göstermiyordu. Zamanla bu noktada bazı fikirler seslendirilmeye başlandı.
İlk Fikir Babası
Dünyadaki uygulamanın tarihinde fikir babası olarak tanıdık bir ismi görürüz: “Gece erken yatıp sabah erken kalkmak, insanı sağlıklı, zengin ve akıllı yapar” diyen Benjamin Franklin, 1784’de ABD’nin Fransa büyükelçisi olduğu sıralarda Paris halkının -o zamanlar bulunması çok zor olan- mum israfını önlemesi ve gündüzden daha çok yararlanması için bir mektup yayınladı ve mumun karneye bağlanması, insanların gün doğumuyla birlikte top atışı yapılarak uyandırılması gibi önerilerde bulundu ama çağdaş anlamıyla asıl uygulama önerisinin sahibinin Yeni Zelandalı böcek bilimci George Vernon Hudson olduğu söylenir. Hudson 1895 ve 1898 yıllarında yayınladığı iki bildiriyle iki saatlik bir uygulama önermişti. 1916 yılında Almanya Avrupa’da yaz saatini uygulayan ilk ülke oldu ve onu diğer müttefik ülkelerle birlikte İngiltere ve birçok ülke takip etti. Amerika ise uygulamayı 1918’de başlattı.
Osmanlı Dönemi'nde Mekanik ve Güneş Saati Uygulaması
Osmanlı'da takvim ve saat konuları, astronomi ve astroloji alanlarında eğitimli müneccimbaşılık müessesesinin yetki alanındaydı. İlki Fatih döneminde açılan ve namaz vakitlerini ayarlayan muvakkithanelerin yönetimi de yine bu müesseseye aitti. Müneccimbaşının en önemli görevi takvim hazırlamaktı. Ayrıca Güneş ve Ay tutulmaları, kuyruklu yıldız geçişleri gibi olayları da takip eder ve yorumuyla birlikte saraya bilgi verirdi. Osmanlı'da ilk güneş saatinin Ali Kuşçu, ilk mekanik saatin de Takiyyüddin tarafından yapıldığını biliyoruz. Ay takviminin yanı sıra 18. yüzyılın ilk yarısından itibaren 1 Mart başlangıçlı ve Rumi takvim denen Güneş takvimi de kullanılmaya başlanmıştı.
Miladi Takvim Kabulünden Sonra
8.12.1917 gün ve 200 sayılı Yasa ile miladi takvim kabul edildikten sonra, 26.12.1925 tarih ve 697 sayılı Yasa ile de akşam başlangıçlı alaturka saatten, uluslararası öğle bağlantılı ve gece yarısı başlangıçlı ortalama ülke saatine, yani alafranga saate geçildi. Bu tarihten önce yaz saati uygulamasının varlığı ya da yokluğu konusunda arşivlerin Osmanlıca olması nedeniyle bir bilgiye ulaşamadım ama 697 Sayılı Kanunu’nun 3. maddesinde Kanun'un yayın tarihinden itibaren geçerli olacağı belirtildiğine göre, Türkiye’de yaz saati uygulamalarının en azından teorik olarak mevzuata giriş başlangıcı 1926’dır diyebiliriz. Fiili anlamda uygulamaya ise 1 Temmuz 1940 tarihli Bakanlar Kurulu kararıyla geçildiğini belirten kaynaklar vardır. 1978 yılına kadar 30 derece boylamı referans noktasıyken, 29.06.1978-01 Kasım 1984 arasında sürekli olarak 45 derecelik meridyen kullanılmış ve böylelikle GMT'ye göre fark bir saat daha artmış, yani niyet o olmasa da bir anlamda sürekli ileri saat uygulamasına geçilmiş, (1983 yılı Ağustos-Eylül örneği gibi) arada ilave ileri saat uygulamaları da yapılmıştır.
Gün Işığından Yararlanmak
Türkiye'de gün ışığından daha fazla yararlanmak ve elektrik enerjisinin aydınlatmada kullanılan miktarından tasarruf etmek amacıyla yapılan uygulama, yaklaşık 7 ay sürer ve bu sırada 45 derece Doğu boylamı esas alındığı için zaman dilimi GMT+3’tür. Yılın beş ayında ise kış saati uygulanır. Bu devrede 30 derece Doğu boylamı referans noktası olduğundan zaman dilimi GMT+2’dir.
Uygulama Tartışmalı
Yaz saatinin uygulanmasında hedef, zaman ve enerji tasarrufudur ama yararlılığı konusunda 18. Yüzyıldan bu yana tartışmalar devam etmektedir. Bazı ülkeler düzenli uygulama yaparken bazılarıysa hiç yapmamayı tercih ederler. Yaz saati uygulayan ülkeler toplamı Dünya nüfusunun yaklaşık % 23’ünü oluşturur.
Avrupa'da İzlanda hariç tüm ülkeler, Amerika kıtasında bazı eyaletleri hariç tüm ABD, bazı bölgeleri hariç Kanada, Meksika, Küba, Asya'da Ermenistan, Azerbaycan yaz saati uygulamaktadır. Afrika'da Fas, Mısır ve Tunus, Latin Amerika'da da Brezilya (kuzey eyaletleri hariç) ve Şili dışında yaz saati iklimin avantajı nedeniyle ihtiyaç olmadığı için uygulanmaz.
Çin, Japonya, Güney Kore, Hindistan, Pakistan, Libya, Cezayir, Peru, Arjantin, Orta Asya Ülkeleri, Orta ve Güney Amerika’da bazı ülkeler, Avustralya’nın bir kısmı, Kanada'da ve ABD'de bazı eyaletler uygulamadan vazgeçmişlerdir. Tayland, Arap yarımadası ülkeleri, Orta Afrika ülkelerinin bir bölümü, Güney Amerika'da Brezilya ve Şili dışında kalan ülkeler ve bazı Uzak Doğu ülkeleri yaz saatini hiç uygulamamışlardır.
Yukarıda da belirttiğim gibi büyük ölçüde en kesin kaynak olan Resmi Gazete'ye, Düsturlara ve Sicilli Kavanini'ye, kısmen de gazete arşivine dayanan listede 4. sütundaki linkten ilgili yılın belgesini gösteren eklere tıklayarak ulaşabilirsiniz. Listenin altında da 5.sütundaki açıklamalar yer alır. 1970, 1971 ve 1972 yıllarına ait kesinleştirmeler Barış İlhan’a, 2001 yılı sonrası kesinleştirmeler İlker Em’e aittir. 2001 sonrası yıllar için katkımız yalnızca Resmi Gazete belgeleridir.
Sonuç: Bize göre aslına bakılırsa bu uygulamada hiçbir fayda yok. Neden denilecek olursa, bazı kurumlar saat 09.00 da açılıyor. Güneş ise 4 saat evvel doğmuş ve yeryüzünü bırakın ısıtma ve aydınlatmayı iyice kızıştırmış bir haldedir. Saat 09.00 yerine 7 veya 8 de açılsa yinede tasarruf sağlanır. Sonra bize ne elin gavurunun yaptığı uygulama. Bizler millet olarak kendi işimize bakıp, yatacağımıza daha fazla çalışalım.
KAYNAKÇA: Ataç Kütüphanesi Resmi Gazete, Düstur (kanunlar, kararnameler, tüzükler, yönetmelikler ve komisyon kararları muhteviyatı) ve Sicilli Kavanini külliyatı
İstanbul Barosu Kütüphanesi, Resmi Gazete, Düstur ve Sicilli Kavanini arşivi
İBB, Atatürk Kitaplığı gazete arşivi
Milliyet Gazetesi İnternet arşivi
T.C. Enerji Ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Meridyen Değişikliği ve Yaz Saati Uygulaması başlıklı Rapor,
ntvmsnbc.com, İsmet Berkan, “GMT nedir, Peki Saat Nedir?” başlıklı yazı,
Osmanlı Güneş Saatleri, Doç. Dr. Nusret Çam, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990
Osmanlı’dan Günümüze Saatler, Kemal Özdemir, TYT Bank Kültür Yayını, 1993
Zamanın Görünen Yüzü Saatler, Atilla Bir, Mustafa Kaçar, Yapı Kredi ve T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2009
Mustafa Hamdullah ERGİN
hamdullahergin@gmail.com
GEYVE HABER
#